Nachtwerk naar dagwerk, geen woorden maar daden

In Nederland werken 1,2 miljoen werknemers af en toe in de nacht. Binnen de railinfrasector is er discussie over wanneer nachtarbeid noodzakelijk is en wat de negatieve gevolgen zijn van het verplaatsen van het werk naar de dag. Stichting railAlert, ProRail en Strukton organiseerde in de nacht van 17 op 18 januari een congres om de uitdagingen en kansen van nachtwerk te bespreken. Nachtdienstexpert Sonja Smits was hierbij aanwezig en zag ‘een hoopvolle en toekomstbestendige ontwikkeling voor nachtwerk’.

Tijdens het tweede nachtcongres van de Stichting railAlert, ProRail en Strukton op 17 januari vertelde emeritus hoogleraar arbeids- en bedrijfsgeneeskunde, Carel Hulshof, dat langdurig en frequente blootstelling aan nachtarbeid een verhoogd risico geeft op gezondheidsproblemen als hart- en vaataandoeningen, diabetes type 2 en slaapproblemen (rapport Gezondheidsrisico’s Nachtwerk, Gezondheidsraad 2017). Het advies van de Gezondheidsraad en de beroepsvereniging voor bedrijfsartsen is om nachtarbeid in eerste instantie te beperken tot waar het noodzakelijk is (richtlijn Nachtwerk en Gezondheid, NVAB, 2020). Binnen de railinfrasector ontstaat hierdoor de discussie over wanneer nachtarbeid noodzakelijk is en wat de negatieve gevolgen zijn van het verplaatsen van het werk naar de dag.

Tijdens het nachtcongres brachten railAlert, ProRail en Strukton Rail professionals en stakeholders samen om de uitdagingen en kansen van nachtwerk te bespreken (Bron foto: railAlert)

De huidige regels over buitendienststelling van het spoor, de veiligheidsprocedures, de consequenties voor de gehele keten op het spoor, als ook de extra drukte op de weg maken deze discussie complex en zijn alle partners in de keten nodig om te komen tot duurzame oplossingen voor het personeel. De deelnemers aan het nachtcongres hebben zich uitgesproken om deze woorden dit jaar om te zetten naar daden, ook al zijn het kleine stappen.

Tijdens het nachtcongres benoemden de onderzoekers van de Onderzoeksraad voor Veiligheid het nachtwerk en te veel diensten als risicoverhogende factoren (rapport spoorongeval Voorschoten, OvV, 2023). Naast gezondheidsrisico’s is door verminderde alertheid en concentratie er tijdens de nacht een verhoogde kans op een bedrijfsongeval met verzuim (rapport Inzicht in de impact van nachtwerk en mogelijke oplossingen, RIVM, 2023). 

In dit rapport van RIVM is een overzicht gemaakt van bevorderende en belemmerende factoren, die van invloed zijn op de implementatie van oplossingen op het gebied van optimale leefstijl en werkomgeving voor nachtwerkers (zie tabel 1).

Oplossingsrichting	Bevorderende factoren	Belemmerende factoren
Algemeen	Een interventie of cursus die op de werkvloer zelf wordt aangeboden. Het inzetten van vitaliteitsambassadeurs, HR en/of communicatie	Een individueel traject is kostbaar voor werkgevers. Weerstand bij nachtwerkers om privé zaken aan te passen.
Informatievoorziening nachtwerk en gezondheid, bijvoorbeeld een online cursus of cursusdag	Voorlichting direct bij instroom van nachtwerkers. Folders en posters met informatie.	Weinig animo voor cursussen of workshops, vooral onder nachtwerkers die het minste met hun gezondheid bezig zijn.
Risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) inclusief onderwerp nachtwerk	RI&E kan gebruikt worden als een ingang om verbeteringen over nachtwerk te bespreken tussen werkgever en nachtwerker.	RI&E mist momenteel inhoud en diepgang op het onderwerp nachtwerk.
Arbeidsomstandigheden spreekuur		Onbekendheid van werkenden met dit spreekuur.
Preventief medisch onderzoek (PMO), inclusief onderwerp nachtwerk.		Deelname PMO blijft achter, bijvoorbeeld uit angst voor de uitkomst of privacy.
Powernap, een ruimte met een powernappod of -stoel en meer acceptatie voor powernaps	Rustige plek met powernappod Stimulans en vertrouwen in de interventie vanuit de werkgever en leidinggevenden.	Roostering en beschikbaarheid personeel belemmeren inplannen powernap. Gebrek aan geschikte locatie powernap. Beperkte acceptatie powernap onder nachtwerkers en leidinggevenden.
		Werkgevers investeren vaak niet in gezonde maaltijden en bieden dit niet aan. Bedrijfsartsen merken beperkte interesse bij nachtwerkers voor gezonde voeding.

Zoals ook uit de RIVM-inventarisatie blijkt, ontbreekt in veelal alle RI&E-instrumenten, PAGO-adviezen en Arbocatalogi het arborisico nachtwerk en ploegendienst. Dit geldt voor de Stichting railAlert voor de railinfrasector als ook voor andere sectoren waar in nachtdiensten en ploegendiensten wordt gewerkt. Voor de arbokerndeskundigen is het zaak om hier werk van te maken en te zorgen voor voldoende inhoud en diepgang in het arbozorgsysteem.

Hoewel werk- en rusttijden, nachtarbeid en ploegendienst onder de arbeids-en organisatiescope valt (Staatscourant 7977, 2022), raakt het ook de andere arbokerndeskundigen. Denk aan de impact van verminderde alertheid en vermoeidheid op bijvoorbeeld thema’s als arbeidsveiligheid, sociale veiligheid, binnenklimaat, fysieke belasting, bedrijfshulpverlening, verkeersveiligheid bij woon-werkverkeer. Bij deze een oproep aan alle arbokerndeskundigen om hier het komende jaar werk van te maken.

Groot onderhoud ProRail in 2025 steeds vaker overdag

Donderdag 6 februari kondigde John Voppen, CEO van ProRail, aan dit jaar op het spoor veel hinder te verwachten door grootschalig onderhoud. Door onder andere een te kort aan personeel zullen de werkzaamheden steeds vaker overdag plaatsvinden. De drijfveer om werkzaamheden te verplaatsen van de nacht naar de dag is de arbeidsmarktkrapte. De jonge vakmensen willen niet alleen in de nacht en weekenden werken. Ze hechten meer waarde aan een goede werk-privébalans en aan hun gezondheid. Als de nood hoog is kan blijkbaar (een deel van) het werk naar de dag verplaatst worden.

In de RI&E en Arbocatalogi zal naast de verplichtingen uit de Arbowet ook aandacht moeten zijn voor de verplichtingen uit de Arbeidstijdenwet (ATW). In deze wet zijn de regels met betrekking tot de arbeidstijden en rusttijden voor medewerkers vastgelegd om veilig en gezond te kunnen werken. De kaders uit de ATW moeten ook zorgen voor het kunnen combineren van werk met zorgtaken of andere privéverplichtingen.

Een belangrijk fundament is het roosterproces met voldoende zeggenschap van de medewerkers en de kwaliteit van het rooster met voldoende rust, voorspelbaarheid en hersteltijd. Uit het onderzoek van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (Voorschoten, 2023) blijken vele overtredingen van de ATW als ook weinig tot geen aandacht voor gezond roosteren binnen de Railinfrasector. In het rapport van RIVM (2023) is een overzicht gemaakt van bevorderende en belemmerende factoren, die van invloed zijn op de implementatie van oplossingen op het gebied van optimale roostering (zie tabel 2).

Het is tijd om met elkaar als arbokerndeskundigen te zorgen voor voldoende inhoud en borging van het arborisico nachtarbeid en ploegendienst in de gegevensdragers als de RI&E-instrumenten, de Arbocatalogi en het PAGO-nachtarbeid conform wet- en regelgeving. Daar waar mogelijk nachtwerk te minimaliseren conform de arbeidshygiënische strategie en daar waar noodzakelijk te zorgen voor een aantrekkelijke en veilige werkcontext tijdens de nachtdienst. Geen woorden, maar daden.

(Bron foto inleiding: ProRail (Nachtelijke werkzaamheden station Groningen augustus 2020)

Sonja Smits is gecertificeerd arbokerndeskundige, scope A&O en expert nachtarbeid. Zij is docent PHOV en SGBO en medeauteur van het Arbo-informatieblad AI-86 Nachtwerk. Deze online uitgave is gepubliceerd op de kennisbank Sdu HSE.

Filed Under: Arbeidsplaats, Arbeidstijden, Artikel, HSE, Nieuws, Risico-inventarisatie en -evaluatie, Veiligheidsbeleid, Werkmilieu en omgevingsrisico’s, Werkplekinrichting en specifieke werkplekken Tagged With: arbeidstijden, gezondheid, HSE, RI&E, veilig werken, veiligheidscultuur, werk-privébalans